کد مطلب:46002 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:43

گنجینه پرسمان » فلسفه و منطق

آيا فلسفة صدر المتالهين يك سيستم ابتكاري و مستقل است يا صرفاً يك تلفيق است؟

تصور بعضي اين است كه فلسفة صدرالمتألهين صرفاً يك تلفيق است و اسفار هم صرفاً يك جُنگ است.
اين دسته مخصوصاً به اقتباسهاي اسفار از كتب مختلف فلسفه و عرفان استناد ميكنند. در دورة قاجار مخصوصاً در تهران فلاسفة وقت دو دسته بودند، بعضي طرفدار صدرالمتألهين بودند، از قبيل مرحوم آقا محمدرضاي قمشهاي و مرحوم آقا علي مدرس زنوزي و بعضي طرفدار بوعلي بودند، از قبيل ميرزاي جلوه.
طرفداران بوعلي ميكوشيدند منابع ملاصدرا را بيابند و ثابت كنند كه ملاصدرا ابتكاري نداشته است و صرفاً يك فرد تلفيق دهنده بوده است نه فيلسوف. برخي احياناً تعبيرهاي خشني ميكردند و نسبت سرقت به صدرا ميدادند. مرحوم ضياءالدين درّي كه از اساتيد دانشكدة الهيّات (معقول و منقول آن روزگار) بوده، يكي از طرفداران سر سخت بوعلي و از مخالفان ملاصدرا به شمار ميآمد. وي در مقدمة كنزالحكمة شهر زوري كوشيده است قسمتهايي از كلمات صدرالمتألهين را بياورد كه به عقيدة او سرقت و اقتباس از شيخ يا ديگران است و همچنين خود مرحوم جلوه ـ كه استاد مرحوم درّي بوده است ـ در كشف منابع اسفار، تحقيق فراواني كرده است.
ولي براي يك نفر حقيقت بين، پس از مطالعة دقيق كتب صدرا از يك طرف و مطالعة منابع كتب وي از طرف ديگر، كاملاً روشن ميشود كه فلسفه صدرالمتألهين، يك سيستم فلسفي خاص منظّم است كه قبلاً وجود نداشته است و امكان ندارد كه از جمع و تلفيق سيستمهاي مختلف، يك سيستم مشخّص به وجود آيد و به علاوه اصول و اركان فلسفة صدرا معلوم و مشخّص است.
اصول و اركان اين فلسفه از جاي ديگر گرفته نشده است و جنبة ابتكاري دارد و نظر به اينكه كتب صدرالمتألهين، يك دورة فلسفه است نه صرف نظريات فلسفي خود او، طبعاً، ما سواي نظريات خودش از جاي ديگر اقتباس شده است. مثلاً يك نفر دانشمند متخصّص پزشكي كه ميخواهد صرفاً اكتشافات و ابتكارات خود را بنويسد، بديهي است كه فقط بايد به نظريات خاص خود و به اكتشاافات خود و به محصول تجربيات خويشتن بسنده كند و اگر در اينجا چيزي از ديگري بياورد، اقتباس، بلكه سرقت تلقّي ميشود.
اما گاهي همان پزشك ميخواهد يك دورة كامل طب تأليف كند، كه البته شامل نظريات شخصي خود او هم خواهد بود، بديهي است كه تمام دورة طب، از اول تا آخر نميتواند همه از لحاظ لفظ و معني ابتكار باشد، بلكه قسمتهاي عمده همان است كه پيشينيان گفتهاند و مؤلّف غالباً از عين عبارت پيشينيان استفاده ميكند. وضع صدرالمتألهين چنين وضعي است. اقتباسات آن فيلسوف از ديگران در چيزهايي است كه مربوط به اين است كه او ميخواسته يك دورة فلسفه بنويسد، نه در نظريات خاص خود او كه اركان فلسفة او شمرده ميشود و مشخصات سيستم فلسفي او به شمار ميآيد.
شگفت اين است كه مرحوم درّي به برخي از تيترهاي فصول اسفار اشاره ميكند كه عيناً با تيترها و عناوين رسائل شيخ منطبق است.
گويي مرحوم درّي انتظار داشته كه عناوين فصول اسفار هم ميبايست يك سلسله عناوين ديگر باشد و براي اين جهت آن مرحوم به برخي از عناويني كه در مباحث «عشق» اسفار در جلد سوم آمده است اشاره ميكند كه از رسالة عشق بوعلي اقتباس شده است. شگفتتر اينكه در بعضي از موارد، آن مرحوم توجهي نكرده كه اگر عنوان فصل يكي است، محتوا كاملاً متفاوت است؛ مثلاً آن مرحوم ميگويد فصلي كه در امور عامة اسفار باز شده است تحت عنوان «الحقّ ماهيته أنّيّته» مقتبس از ديگران است، ولي توجه نكرده است كه صدرالمتألهين اين فصل را در دو جا آورده است، هم در «امور عامّه» و هم در الهيّات بالمعني الاخص» و مخصوصاً در «الهيات بالمعني الاخص» بنا بر اصول و مباني خاص خود ابتكاري به خرج داده كه نظريات پيشينيان در اين باب به كلّي منسوخ شده است. هرچند حاجي سبزواري در حاشيه اسفار ميخواهد از گذشتگان دفاع كند ولي به جايي نميرسد.
فلسفة ملاصدرا يك سيستم فلسفي منظم است و از ساير سيستمهاي فلسفي، نظير فلسفة بوعلي و فلسفة سهروردي اگر منظمتر نباشد بينظمتر نيست و امكان ندارد كه از مجموع التقاطات كتب ديگران يك سيستم منظم پديد آيد. فرضاً اگر چنين چيزي هم باشد، همين خود نوعي ابتكار به شما ميرود. درست بدان ماند كه كسي از قطعات ماشينهايي كه يكي وسيلة سواري و ديگري وسيلة بافندگي و سومي وسيلة قندسازي و چهارمي براي كاري ديگر است، ماشيني بسازد براي منظوري كه مغاير با همة ماشينهاي ديگر است.
ثانياً گفته شد اركان اصلي فلسفه صدرا ابتكار خود اوست كه يا در كتب پيشينيان، اعم از فلاسفه و عرفا، طرح نشده بوده است و يا طرح شده بوده است ولي به صورت منفي، يعني مردود شناخته ميشده است و صدرالمتألهين اينگونه مسائل را اثبات كرده است و يا در كتب عرفاني مطرح بوده و به عنوان مسألهاي فوق استدلال تلقّي ميشده و صدرا براي آن، مبناي فلسفي استوار و متقني بيان كرده است.
صدرالمتألهين بر عكس آنچه مخالفانش ميگويند كه گفتههاي ديگران را به خود نسبت داده، بر عكس ميكوشد كه گفتههاي خود را به پيشينيان نسبت دهد تا بهتر مورد قابل آنان كه سخن را به مقياس عظمتي كه از گويندة سخن در ذهن دارند ميپذيرند، واقع شود.

---

مجموعه آثار شهيد مطهري
شهيد مطهري